بزرگنمايي:

پیام آذری - تبریز - وقوع آتش سوزی در بازار تاریخی تبریز به عنوان بزرگ ترین سازه مسقف جهان که علاوه بر فهرست آثار ملی کشورمان از طرف یونسکو نیز به عنوان میراث جهانی ثبت شده است، اهمیت ضرورت خطرزدایی از این سازه معماری را دوچندان کرد.
به گزارش ایرنا، آنش سوزی گسترده در کاروانسرای «ایکی قاپیلار» بازار بزرگ تبریز به فاصله یک دهه از نخستین حریق در این سازه تاریخی، زنگ هشدار را برای نهادهای مسوول به صدر درآورد و ضرورت هم افزایی و تلاش جمعی برای برطرف کردن نقاط حادثه خیز جهت جلوگیری از تجربه تلخ دیگری را گوشزد کرد.
بدیهی است که نهادهای مسوول در امر صیانت از بازار تاریخی تبریز پس از نخستین آتش سوزی کاروانسرای «ایکی قاپیلار» در مهر 1388 نیز به صرافت افتاده بودند که باید برای ایمن سازی این بنای معظم تجاری به یادگار مانده از گذشتگان، اقدام کنند، اما بر طبق سنت رایج، این ضرورت مشمول مرور زمان شد و اقدامات حفاظتی به میزان کافی انجام نگرفت.
کم توجهی به این امر، فارغ از میزان سهم نهادهای مسوول و اصناف و کسبه بازار، باعث تکرار حادثه تلخ آتش سوزی دوم کاروانسرای «ایکی قاپیلار» شد که هر چند با تلاش و از جان گذشتگی آتش نشانان، حریق در کمتر از 5 ساعت مهار گشت، اما پابرجا بودن خطر در صورت رفع نکردن نقاط حادثه خیز را یادآور شد.
کارشناسان می گویند اگر پس از وقوع نخستین آتش سوزی کاروانسرای «ایکی قاپیلار» در سال 1388 انجام اقدامات ایمن ساز به نهادهای مسوول و بازاریان الزام می شد، امروز شاهد تحمیل خسارات دهها میلیارد تومانی به اصناف و کسبه و آسیب 20 میلیارد تومانی به معماری این اثر تاریخی - تجاری نبودیم.
هر چه بود گذشت و اکنون وظیفه نهادهای مسوول با اولویت ادارات کل مدیریت بحران استانداری و میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، شهرداری، شرکت برق و سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی تبریز و هیات امنای بازار تبریزاست که با تشکیل کارگروه دایمی، نسبت به شناسایی و رفع خطر نقاط حادثه خیز برای جلوگیری از وقوع هر گونه اتفاق تلخ احتمالی اقدام جدی و عملی کنند.
هر چند گفته می شود که نیم درصد از وسعت 270 هزار مترمربعی بازار تاریخی تبریز در حادثه حریق 2 هفته قبل کاروانسرای «ایکی قاپیلار» درگیر بود، اما بدیهی است که هر گونه تعلل در رفع نقاط حادثه خیز می تواند این اثر تاریخی ثبت جهانی را در کام آتش فرو برد.
** ضرورت احیای سنت «اوداباشی»
آتش سوزی اخیر سرای «ایکی قاپیلار» بازار تاریخی تبریز، هشداری جدی برای احیای سنت «اوداباشی» یا همان سرایداری در این مکان مهم تجاری و اقتصادی بود که در سال های اخیر به بهانه ورود فناوری های مدرن، پایشان از این محل بریده شده است.
«اوداباشی» ها (سرایدارها) که زمانی نه چندان دور در جای جای بازار بزرگ تبریز و حتی پشت بام این گنجینه تجارت تبریز، ایران و آسیا، به سان چشم بیدار اصناف و کسبه نقش ایفا کرده و هر لحظه از این اثر تاریخی و اموال و مغازه های مردم پاسداری می کردند، با ورود دوربین ها، اینترنت و ابزارآلات فناورانه که بازاریان را دچار توهم بی نیازی به اوداباشی کرده بود، در مدت کوتاهی کوله بارشان را بستند و از بازار رفتند.
تکرار آتش سوزی مهیب سرای «ایکی قاپیلار» به فاصله یک دهه ثابت کرد که پشت پا زدن به برخی از سنت های اصیل بازار تبریز می تواند عواقب وخیمی در پی داشته و علاوه بر به خطر افتادن اموال، اجناس و مغازه های کسبه، این اثر تاریخی منحصر به فرد جهانی را نیز تحت تاثیر قرار دهد و صدمات و لطمات جبران ناپذیری به بنیه های اقتصادی، تجاری، فرهنگی و گردشگری منطقه بزند.
زمانی نه چندان دور هر یک از تیمچه های کوچک بازار تبریز که شاید تعداد مغازه های آن به 25 عدد هم نمی رسید، به دلیل اهمیت اقتصادی و علقه های عاطفی صاحبان صنوف مختلف دارای چهار - پنج «اوداباشی» بود تا کسبه شب ها بدون کوچکترین نگرانی سر بر بالین گذاشته و فردا صبح با خیال آسوده و اطمینان از حفط اموال و اجناس خود روز کاری را شروع کنند.
چه بسا وجود تنها یک اوداباشی در سرای «ایکی قاپیلار» که در آن 125 باب مغازه فعال است، می توانست از آتش سوزی مهیبی که میلیاردها ریال ضرر مالی و شاید چندین برابر آن زیان روحی و روانی به کسبه وارد کرد، جلوگیری کند.
بی میلی کسبه به استخدام «اوداباشی» که شاید هزینه های آن بسیار پایین تر از نصب سامانه های کنترل دیجیتالی باشد، ثابت کرد که تلقی بازاریان بازار تاریخی و مسقف تبریز برای رصد و نگهبانی از داشته های خود با تکیه بر فناوری ها نو پاسخگو نبوده و نوع مراقبت ها و حراست فیزیکی این مکان با سایر واحدهای تجاری و اقتصادی متفاوت است.
آتش سوزی بازار تبریز نمایان کرد که تلقی بازاریان مبنی بر محدود کردن فعالیت «اوداباشی» ها به باز و بسته کردن درهای سرای ها، دالان ها و تیمچه ها خلاصه شود، اشتباه و بیراه است؛ کارشناسان نیز بر این مبنا معتقدند اگر موقع آتش سوزی اخیر یک «اوداباشی» در سرای «ایکی قاپیلار» وجود داشت تنها با یک تماس اولیه با آتش نشانی مانع از گسترش آتش و زیانه کشیدن مهیب آن می شد و یا حداکثر خود وارد گود می شد و آتش را خاموش می کرد.
شهردار تبریز با تاکید بر اینکه بازار تبریز آبرو، هویت و اساس فعالیت های اقتصادی و تجاری آذربایجان و ایران است، توسعه اقتصادی و فرهنگی شهر را مدیون این بنای عظیم تاریخی دانست و گفت: چنین مکان بزرگی با توجه به کارکردهای مختلفش نیازمند وجود «اوداباشی» ها است که امنیت و اطمینان را برای کاسبان به ارمغان می آورند.
ایرج شهین باهر، آسیب شناسی حادثه آتش سوزی در «ایکی قاپیلار» را لازم و ضروری دانست و اضافه کرد: یکی از مهمترین این آسیب ها مربوط به منسوخ شدن به کارگیری «اوداباشی» هاست.
وی نبود اوداباشی در سرای «ایکی قاپیلار» را از دلایل اصلی شعله ور شدن آتش بیان کرد و اظهار داشت: بدون تردید اگر یک نفر در زمان شروع آتش سوزی در آن محل بود، به موقع اطلاع رسانی می کرد که در این زمینه باید از هیات امنای بازار گلایه مند بود.
شهین باهر ادامه داد: وجود حتی یک نفر «اوداباشی» در پشت بام بازار بزرگ تبریز بسیار لازم و ضروری است تا در مواقع خطر نسبت به اطلاع رسانی اقدام کند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز با اشاره به اینکه اداره سنتی و روش های قدیمی داد و ستد در بازار تبریز مهمترین جاذبه گردشگری این مکان جهانی است، به ایرنا، گفت: یکی از این سنت های زیبا، قابل اتکا و اطمینان بخش در تامین امنیت بازار، بکارگیری «اوداباشی» ها در تیمچه ها، سراها و دالان های مختلف است.
مرتضی آبدار اظهار داشت: بازار تبریز در روزگاران قدیم که هنوز خبری از دوربین ها و فناوری جدید نبود، توسط «اوداباشی» ها مراقبت می شد، به همت آنها داد و ستدها روال عادی خود را داشت و در این مدت مدید کمترین حادثه و اتفاق ناگوار را در این مکان شاهد بوده ایم.
وی اعتماد متقابل بین بازاریان و «اوداباشی» را اصل محوری در بازار تبریز بیان کرد و ادامه داد: به خاطر همین اعتماد بود که بازاریان بدون کوچکترین نگرانی قفل سرای ها و تیمچه ها را به «اوداباشی» می سپردند تا پس از پایان فعالیت های روزانه با آسودگی سر به بالین نهند.
آبدار گفت: اما در سال های اخیر کسبه بسیاری از سراها و تیمچه ها با نصب دوربین ها مختلف امنیت مغازه و اموال و اجناس خود را به این اجسام بی روح می سپارند، غافل از اینکه این سامانه ها هرگز کارکرد «اوداباشی» ها را ندارند.
** ضرورت ساماندهی شبکه برق
تاسیسات به هم ریخته شبکه برق بازار تبریز جزو آن دسته از معضلات زیربنایی این مکان تاریخی است که از مدت ها قبل نمود عینی یافته و با توسعه استفاده روز افزون از برق برای نورافشانی مغازه ها و وسایل سرمایشی و گرمایشی الکتریکی، وسعت و دامنه بیشتری به خود گرفته است.
استفاده از وسایل روشنایی و لامپ های پرشمار بزرگ و کوچک متعدد داخل مغازه ها، بهره مندی مغازه دارها از وسایل گرمایشی و سرمایشی که مصرف برق بالایی دارند و ورود فناوری های جدید از جمله کرکره های برقی، اینترنت، دوربین های مداربسته و سایر اقلام برقی که به تناسب آنها حجم سیم کشی ها نیز افزایش یافته است، جزو مشکلات حاد و نقاط حادثه خیز بازار تبریز به شمار می رود.
اظهارات بهروز مهدوی، فرماندار تبریز، مبنی بر اینکه اتصال برق دلیل اصلی آتش سوزی سرای «ایکی قاپیلار» بازار تبریز بوده است، درجه نابسامانی شبکه برق در این اثر ثبت جهانی و ضرورت تلاش برای بسامان کردن آن در اسرع وقت به خوبی را نشان می دهد.
مهدوی گفت: بر اساس بررسی‌ های صورت گرفته توسط آتش‌نشانی و نظر کارشناسان دادگستری و اعلام کتبی آنان اتصال برق دلیل آتش‌ سوزی در سرای «ایکی قاپیلار» بازار تاریخی تبریز بوده است.
وی ادامه داد: در حال حاضر سیم های برق متعدد و مختلفی در دیواره های بازار و ورود و خروج از داخل مغازه ها وجود دارد که نه تنها به عنوان یکی از عوامل مهم حادثه به شمار می رود، بلکه از نظر بصری نیز صحنه های بسیار زشت و نامناسبی را برای این اثر تاریخی جهانی ترسیم می کند.
مهدوی از مسئولان اداره برق شهرستان تبریز خواست تا در اسرع وقت نسبت به ساماندهی و ایمن سازی بازار تبریز در حوزه فعالیت خود وارد میدان شده و عملیات های ساماندهی را آغاز کنند.
مدیرعامل شرکت توزیع نیروی برق شهرستان تبریز نیز با اشاره به اینکه سیستم حفاظتی برق در جریان حادثه آتش سوزی عمل کرده و فیدر تغذیه کننده پست کمپکت سرای «ایکی قاپیلار» قطع شده بود، گفت: همکاران این شرکت پس از حادثه نسبت به ایزوله کردن اطراف محل آتش سوزی اقدام کردند.
عادل کاظمی با بیان اینکه ساماندهی کامل شبکه برق بازار دغدغه شرکت توزیع برق تبریز است، اظهار داشت: این امر نیازمند تخصیص اعتبارات استانی و مشارکت کسبه و بازاریان است تا بتوان ساماندهی تاسیسات بازار را با سرعت بیشتری انجام داد.
به گفته وی تاکنون تعداد 8 پروژه اصلاح و ساماندهی شبکه برق بازار تاریخی تبریز به طول بیش از 17 هزار متر شبکه فشار ضعیف زمینی به ارزش 5 میلیارد ریال در سال 97 توسط امور برق روشنایی اجرا شده است.
کاظمی ادامه داد: با تخصیص اعتبارات لازم، شرکت توزیع نیروی برق تبریز آماده اجرای عملیات بهینه سازی است، ضمن اینکه تاکنون نیز همه ساله در بخش هایی از بازار در حد توان و منابع داخلی شرکت توزیع، اصلاحات و ساماندهی شبکه برق انجام شده است.
وی با اشاره به اهمیت فرهنگی، تاریخی و اقتصادی بزرگ ترین بازار مسقف جهان، افزود: با توجه به بافت تاریخی و قدمت بازار، شبکه های فرسوده نیاز به تعمیر و تعویض داشتند که اجرای پروژه اصلاح شبکه در راسته های کفاشان، قیزبستی، راسته بازار، میرزا شفیع، بازار امیر، صادقیه، پنبه فروشان، بازار صفی و پیه فروشان انجام شده است.
کاظمی با رد هر گونه دخالت تاسیسات برقی در آتش سوزی سرای «ایکی قاپیلار»، گفت: سیستم های کنترلی و حفاظتی به صورت لحظه به لحظه وضعیت بار شبکه، جریان انرژی و برق دار بودن مدارها را کنترل می کنند و در روز حادثه نیز با گسترش آتش سوزی، تغذیه بازار به صورت اتوماتیک قطع و از مدار خارج شده است.
وی سالم ماندن سرکابل های برق محوطه سرای «ایکی قاپیلار» را از دلایل مهم مقصر نبودن تاسیسات برق در آتش سوزی مزبورعنوان کرد.
مدیرعامل شرکت توزیع برق شهرستان تبریز افزود: طبق برآوردهای انجام شده تاسیسات برق این مجموعه بر اثر آتش سوزی بازار تبریز 5 میلیارد ریال خسارت دیده است که نامه آن را به استانداری ارایه کردیم.
کاظمی، خرابی 120 دستگاه کنتور برق، 2 هزار و 350 متر کابل، ذوب شدن ترانس خشک و آسیب دیدن تعداد 24 جعبه انشعاب را از دیکر خسارت های آتش سوزی به تاسیسات برق سرای «ایکی قاپیلار» اعلام کرد.
** ضرورت توسعه زیرساخت های آتش نشانی
بدون تردید نخستین عنصر دخیل و تاثیرگذار در اطفای حوادث آتش سوزی در هر مکانی مربوط به تجهیزات و امکانات زیرساختی آتش نشانی است که بازار تبریز به دلیل اهمیت خاص جهانی و گردشگری و نیز شرایط خاص معماری آن به معنای باریک بودن تعدادی از تیمچه ها و سراها، نیاز مضاعف به توسعه زیرساخت های آتش نشانی دارد.
هرچند در ساعات روز و زمان اوج فعالیت بازار تبریز تیم های سیار موتورسوار آتش نشانی در محل حضور دارند و آماده مقابله با هر گونه حادثه احتمالی هستند ،اما در ساعات شب از فعالیت این تیم ها خبری نیست و احتمال وقوع حوادثی نظیر آتش سوزی شبانه سرای «ایکی قاپیلار» در آینده نیز وجود دارد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری آذربایجان شرقی، توسعه زیرساخت های آتش نشانی در بازار تبریز را ضروری دانست و گفت: به علت تعبیه شیرهای هیدرات آتش نشانی در محل بازار تبریز سرعت اقدامات برای مهار آتش سوزی اخیر افزایش یافت و بر خلاف برخی ادعاها در فضای مجازی مبنی بر اینکه شدت فشار آب پایین بود، باید اعلام کنم که فشار آب برای خاموش کردن حریق با حضور کارگروه و ماموران اداره آب و فاضلاب در همان دقایق اولیه تامین شد.
محمدباقر هنربر اظهار داشت: باید مدیریت پدافند غیرعامل آذربایجان شرقی در این خصوص ورود پیدا کند و سیستم های پیشرفته هشدار دهنده حریق در بازار نصب شود و متناسب با نام بازار جهانی تبریز، این مکان به امکانات به روز و مدرن تجهیز شود.
وی اضافه کرد: مدیریت بحران استانداری آذربایجان شرقی برای جذب اعتبارات لازم جهت اقدامات پیشگیرانه حوادث مختلف و نیز نصب تجهیزات ویژه آتش نشانی پیگیری های لازم را انجام می دهد.
مدیرعامل سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تبریز نیز گفت: کپسول های آتش نشانی تعبیه شده در مسیرهای بازار برای پیشگیری از آتش سوزی کاربرد دارند و پس از برافروخته شدن و توسعه آتش دیگر کارایی خود را از دست می دهند، اما ماموران ما برای جلوگیری از شعله ور شدن آتش در حادثه آتش سوزی اخیر سرای «ایکی قاپیلار» 200 کپسول آتش نشانی نیز خالی کردند.
محمد قلی زاده با بیان اینکه 45 دستگاه خودروی سنگین آتش نشانی در اطراف حریق بازار تبریز مستقر شده بود، گفت: در شب آتش سوزی بازار، برای مهار شعله های سرکش آتش پنج کیلومتر لوله گذاری انجام شد که بسیار گسترده بود.
وی با اشاره به اینکه نخستین آتش نشانی کشور در تبریز تاسیس شده است و اکنون 22 ایستگاه آتش نشانی در این کلانشهر فعالیت می کند، یادآوری کرد: تنها در سال گذشته سه ایستگاه آتش نشانی جدید در سطح کهن شهر تبریز راه اندازی شد و امسال نیز 2 ایستگاه دیگر ایجاد می شود که نشان از وقوف شهرداری بر اهمیت موضوع دارد.
قلی زاده ادامه داد: در سال های اخیر اتفاقات خوبی در موضوع ایمن سازی بازار روی داد، دستگاه های خدمات رسان در بازار تبریز مستقر شدند و در قسمت غرب بازار تبریز نیز ایستگاه آتش نشانی ایجاد شد، ضمن اینکه در خیابان خاقانی نیزدیک بازار نیز ایستگاه وجود دارد.
وی افزود: 33 شیر اصلی تجهیزات آتش نشانی برای مهار آتش در بازار ایجاد شده است اما باید برای ایمن سازی بیش از پیش بازار این امکانات افزایش یابد و تیم های مستقر با تجهیزات کامل در محل به کارگیری شوند.
** مسوولیت پذیری بیشتر اصناف و بازاریان
پابرجا ماندن و پویایی بازار تاریخی تبریز که سالیان سال به همان منوال دوران های تاریخی گذشته همچنان به فعالیت خود ادامه می دهد، تنها در سایه همت، پشتکار و تعصب ویژه بازاریان و اصناف به این مکان ممکن شده است؛ به عبارت دیگر مسئولیت پذیری تنها رکن بقا، دوام و تقویت کارکردهای مختلف اقتصادی، تجاری و گردشگری این مکان دیدنی است.
در طول تاریخ نیز این اصناف و کسبه 40 صنف مختلف بازار تبریز بوده اند که نسبت به مرمت، بهسازی و زیباسازی این سازه بزرگ تمام آجری جهان اقدام کرده و همواره از دولت و حکومت ها در این زمینه جلوتر حرکت کرده اند.
مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تبریز در گفت وگو با خبرنگار ایرنا، یکی از ویژگی های مهم و بارز بازار تاریخی تبریز را مشارکت مردمی و خود بازاریان در مرمت و نگهداری آن بیان کرد و گفت: از دیرباز بازاریان نقش محوری و اصلی را در زنده بودن و پویایی کسب و کار در بازار و همچنین رسیدگی به بناهای جنبی و مغازه های داخل بازار را داشته اند.
حسین اسمعیلی اظهار داشت: توجه به مسایل ایمن سازی بازار، دقت در نوع کسب و کار و رعایت موازین اعلامی از سوی نهادهای مسئول در بازار تبریز باید همواره از سوی اصناف و کسبه رعایت شود.
وی بر اصل مشارکت مردمی در حفظ و مرمت بازار تبریز تاکید و اضافه کرد: با توجه به اینکه واحدهای تجاری این مکان متعلق به مردم بوده و مالک خصوصی دارد، باید این افراد در بازسازی، مرمت و ساماندهی واحدهای خود نیز احساس مسئولیت کرده و راه را برای بهسازی و ایمن سازی سریع این اثر بی بدیل هموار سازند.
اسمعیلی با تاکید بر نقش مهم رسانه ها در ترمیم مشکلات و معضلات بازار تاریخی تبریز، گفت: باید توجه داشت که بدون همراهی رسانه ها و مردم عملیات رسیدگی به وضعیت کنونی بازار تبریز ممکن نخواهد شد و رسانه ها با اطلاع رسانی خود می توانند مردم و به ویژه بازاریان را نسبت به این امر حساس کرده و آنها را برای رسیدگی هر چه بهتر و بیشتر به بازار ترغیب و تشویق نمایند.
شهردار تبریز نیز مسئولیت پذیری بازاریان را بسیار مهم خواند و گفت: مغازه داری که از مغازه خود به عنوان انبار استفاده و یا اجناس خود را در حیاط بازار تلمبار می کند، باید بداند که فضا را برای آتش سوزی آماده می کند و به عبارت دیگر بدیهی ترین نکات ایمنی توسط خود بازاریان و کسبه رعایت نمی شود.
ایرج شهین باهر با تاکید بر اینکه نباید به بهانه فناورهای مدرن برخی از سنت های خوب و تاثیرگذار را کنار گذاشت، احیای «اوداباشی» در بازار تبریز را لازم دانست و از هیات امنا و بازاریان درخواست کرد تا در این زمینه اقدامات فوری به انجام برسانند و نسبت به آن احساس مسئولیت بیشتری نشان دهند.
وی ادامه داد: اهالی بازار و اصناف فعال در آن باید به این موضوع توجه و عنایت کنند که این مکان متعلق به آنهاست و در طول تاریخ چند صد ساله نیز چنین بوده است، بنابراین مسئولیت نگهداری خوب آن نیز بر عهده بازاریان است.
شهین باهر اضافه کرد: هرچه بازار تبریز پررونق شده و زمینه های لازم و کافی برای فعالیت های اقتصادی در آن فراهم شود بدون تردید اولین و بیشترین سود مادی و معنوی آن نیز نصیب خود بازاریان می شود، پس چه بهتر است کسبه جلوتر از دولت ها و نهادهای متولی خود شرایط نگهداری مناسب بازار را ایجاد کنند.
وی یادآوری کرد: در همین حال اولین کسانی که از وقوع هر حادثه ناگوار همچون آتش سوزی اخیر ایکی قاپیلار خسارت و ضرر دیدند، خود اصنافی بودند که در آن مغازه ها فعالیت می کردند، و اگر این افراد به یکی از ابتدای ترین مسایل ایمنی که همان به کار گماردن اوداباشی بود، توجه کرده و آنرا استخدام می کردند، به هیچ عنوان امروز گرفتار این مشکلات نبودند.
به گزارش ایرنا، بازار مسقف تبریز بزرگترین بازار ایران و یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان است که در گذشته های تاریخی تاجران اروپایی پس از گذشتن از شهرها و بازارهای ترکیه به آن می رسیدند.
بازار تبریز در دوره قاجار، یک چهارم از تجارت ایران را برعهده داشت و از این حیث از بازار تهران فعال تر بود.
بازار تبریز یک مجموعه به هم پیوسته و دارای سقف می باشد که با یک کیلومتر وسعت بزرگترین بازار در نوع خود در دنیا است و در سال 1354 خورشیدی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
این بازار شگفت انگیز به دلیل ویژگی های خاص و ویژه اش در سال 1389 نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
بازار تبریز از تیمچه ها، راسته ها، دالان ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل شده است که کاروانسراهای کشمیشچی‌ لر، امیر، حاج سیدحسین کهنه، حاج میرزا محمد و حاج ابوالحسن از جمله آنها است.
بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.
بازار بزرگ تبریز با داشتن حدود 5٬500 باب حجره، مغازه و فروشگاه، 40 گونه شغل، 35 باب سرا، 25 باب تیمچه، 30 باب مسجد، 20 باب راسته و راسته‌بازار، 11 باب دالان، 5 باب حمام و 12 باب مدرسه، به‌عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته می‌شود.
گزارش: سیدیحیی مرتضائی
3038/518